तपाईं POLITICS गर्ने कि POLITICS गर्ने ?

उसखेर गाउँमा बुढापाकाहरु “राजनीतिमा पोलिटिक्स घुस्यो” भन्ने गर्थे ।“राजनीति र पोलिटक्स भनेको एउटै त हो नि हौ बाजेहरु”, ६ कक्षाको My English Book – 3 पढेपछि मभित्र पलाएको गोराको सानो सानो बच्चा बुढाहरुलाई उल्टो अंग्रेजी सिकाउन उद्यत हुन्थ्यो । तर वास्तवमा, जानेर हुन् वा नजानीकनै, बुढापाकाहरुले त्यो के भनेका रहेछन्, म पछि ठूलो त्यसको सही अर्थ बुझें । मेरो युनिभर्सिटीकी प्रोफेसर Monika Kraus (2014) ले पनि आफ्नो पुस्तक The Good Project मा राजनीतिलाई आफ्नै तरिकाले ब्याख्या गरेकी छन् । हामीले सामान्य रुपमा बुझ्न राजनीति #politics भन्ने गरिए पनि उनी भन्छिन् पोलिटिक्सलाई P (क्यापिटल पी) र p (स्मल पी) गरी बेग्ला बेग्लै परिभाषाले बुझ्न राम्रो हुन्छ । उनले ठूलो पी Politics भनेको बिशेष गरी राज्यब्यवस्था अन्तर्गत नीति निर्माण र कानूनको कार्यान्वयन र दलगत काम कारवाही जस्ता कुराहरु पर्दछन् भनी तर्क प्रस्तुत गरेकी छन् । उनका अनुसार हक–अधिकारको माग, न्याय र समानताको मुद्दा, कर्मचारीतन्त्र, प्रशासन, कुटनीति, रणनीति, मुद्रा र रक्षा र विदेशनीति जस्ता कुराहरु ठूलो पी अन्तर्गत पर्दछन् । अर्कोतिर सानो p ले बनेको politics भनेको राज्यब्यवस्थाभन्दा पनि मानवजीवनको सामाजिक पक्षलाई जनाउँदछ । सानो p अन्तर्गत ब्यक्तिको स्वार्थ, आस्था, विस्वास, पहिचान, इतिहास, धर्म, नश्ल वा जातिका आधारमा कसलाई कहाँ सामेल गर्ने र कसलाई कतिखेर निकाला गर्ने (inclusion and exclusion) भन्ने जस्ता सामाजिक जीवनको मौलिक पक्षहरु समावेश हुन्छन् । यसरी हेर्दा के बुझिन्छ भने कुनै पार्टीमा आस्था राख्नु, उक्त पार्टीको कार्यकर्ता हुनु र त्यही बमोजिम पार्टी राजनीतिमा लाग्नु ठूलो Politics पर्दछ भने सानो politics भनेको मान्छे-मान्छे र समुह-समुहबीचको अस्तित्वको लडाईं र खिचातानी हो । सानो politics मन्दिरमा, मस्जिदमा, चर्चमा, गुम्बामा, व्यापारमा, जागिरमा, आर्मी ब्यारेकभित्र, घरपरिवारमा र सबै संघसंस्थाहरुमा हुन्छ । आफ्नो जातिलाई उँचो देख्नु, आफ्नो धर्मलाई सर्बश्रेष्ठ ठान्नु, आफ्नो क्षेत्रका बासिन्दाहरुलाई हितलाई केन्द्रमा राख्नु आदी सानो politics भित्र पर्दछन् । यहाँ एउटा बुझ्न पर्ने के हो भने सानो politics मा ठूलो Politics को महत्व हुँदैन तर ठूलो Politics मा सानो politics को गुञ्जायस रहन्छ । ठूलो Politics मा बिशेष गरी चुनावताका, हड्तालमा, संबिधान लेखन र संशोधन, मन्त्री-राजदुत-आइजीपी नियुक्ति आदिमा सानो politics को काम आउँछ । किनकी सानो politics को खेल मार्फत आफूलाई माथि र अरुलाई तल पार्न खोज्नु स्वाभाविक मानवीय प्रवृत्ति हो । सानो politics गर्दा आफ्नो शाख राख्नलाई अरुको अस्तित्व गिराउन पर्ने हुन्छ । सानो politics को कुटिल खेलमा ब्यक्ति वा समुह आफ्नो स्थान माथि पार्ने प्रयास गर्दछ जसको निम्ति अरुलाई तल पार्न जरुरी हुन्छ । उदाहरणका लागि वल्लो गाउँलेहरु भएर माथ्ला र तल्ला गाउँलेहरुसित मिलेर पल्ला गाउँकालाई एकलाउन खोज्नु, माथि उक्लन खोजेकालाई तलैतिर पार्न खोज्नुस तलतिर भएकालाई बहिर्याउन खोज्नुस बाहिर भएकालाई फेरि अवस्था हेरी भित्रयाउन खोज्नु आदी सानो politics अन्तर्गतको खेलहरु पर्दछन् । त्यस्तै (उदाहरणको लागि) किराँत राई यायोक्खाभित्र बान्तवाहरुले साम्पाङहरुलाई सिध्याउन खोज्नु, चुम्लुङको अधिबेशनमा तेह्रथुमे लिम्बुहरुले ताप्लेजुङ्गे उम्मेद्वारभन्दा तेह्रथुमेलाई नै भोट दिनु, बेलायतको नेपाली समाजमा हामी ‘गोर्खे तिमी त नोन-गोर्खे’, ‘हामी मिलिटरी तिनीहरु सिभिलियन’, ‘हामी हाइली-स्किल्ड तिमी बिद्यार्थी’ आदी भनी कित्ता काट्नु, एनआरएनए यूकेको चुनावमा गुरुङ मात्रै सधैं अध्यक्ष हुनपर्छ भनी तमुधींले लबिङ गर्नु आदी यी सबै सानो politics का रुपहरु हुन् । सानो politics भनेको जाल, साँज, फरेब र आफ्नो जीतको सुनिश्चितता गर्न एकले अर्काको खुट्टा तान्ने खेल हो । सानो politics मा अनेक हुन्छ । सानो politics यस्तो खेल हो जसले नजिकबाट अर्को मान्छेलाई चिनाउँछ । सानो politics ले अर्को मान्छेको जाल फरेब, अर्को मान्छेको कमजोरी, अर्को मान्छेको मित्रता र अर्को मान्छेको सख्यताको परिचय दिन्छ । यथार्थमा सानो politics ले को मानिस कस्तो जातको हो त्यो देखाउँछ । समष्टिमा भन्नुपर्दा मानिस जहाँ आफ्नो हित र स्वार्थ अनुसार काम गरिरहेको हुन्छ त्यहाँ सानो politics भइरहेको हुन्छ । अर्कोतिर ठूलो Politics को अर्थ बहुआयामिक (multidimensional) हुन्छ । ठूलो Politics भनेको समग्रमा एउटा दर्शन पनि हो र दर्शनले नै समाजलाई निर्देशित गर्दछ । यस अर्थमा ठूलो Politics समाज अघि बढ्ने मूल बाटो हो । ठूलो Politics बिज्ञान हो । ठूलो Politics कला पनि हो । अनि ठूलो Politics मुख्यत: टाउको (दिमाग) हो । जसरी टाउकोले सारा शरीर नियन्त्रण गर्दछ उसरी नै ठूलो Politics ले समाज हाँकेको हुन्छ । ठूलो Politics बिनाको काल्पनिक समाज टाउको बिनाको मुर्कट्टा हो । यस अर्थमा ठूलो राजनीतिका खुराकहरु ठूलै दर्शनशास्त्रबाट आएका हुुन्छन् । #marxism, #socialism, #communism, #democracy, #rightism, #leftism, #neoliberism, #postcolonialism आदि जस्ता ठूला दर्शनहरु ठूला Politics का खुराकहरु हुन् । त्यस्तै सानो politics का खुराकहरुहरु पनि सानै हुन्छन् । #egoism, #egocentrism, #ethnocentism, #hypocriticism, इत्यादि सानो politics का खुराकहरु हुन् । केही हप्ताअघिको कुरा हो बेलायतमा सानो politics गर्ने एउटा मिडियाले “NRNA UK को अध्यक्ष योग कुमार फगामी ठूलो राजनीतिमा लागे” (अर्थात नेपाली कांग्रेसमा लागे) भनेर हेडलाइन लेख्यो । मेरो बिचारमा त्यो हेडलाइन ब्यक्ति वा समुहप्रति लक्षित भन्दा पनि नितान्त आफ्नो न्युज पोर्टल बढीभन्दा बढी पाठकहरु बढून् भन्ने नै थियो । अर्थात तिललाई पहाड बनाएर आफ्नो समाचार बिकाउने त्यो नेपाल ब्रिटेन डट कमको एउटा कुटिल खेल (सानो politics) मात्र थियो । तर सोही कारण अध्यक्ष फगामीले आफु कुनै राजनीति दलमा आवद्द नरहेको भनी बिज्ञप्तिसम्म लेख्न पर्यो । अत: सानो politics को अघि ठूलो Politics ले पनि घुँडा टेक्न पर्यो । तर सानो राजनीतिकर्मीहरुलाई के थाहा ब्यक्तिलाई कुनै पदबाट राजीनामा गराइन सकिन्छ तर उसको बिचार र आस्थाबाट राजीनामा गराउन सकिन्न भनेर ।तर राजनीति, चाहे ठूलो P होस् वा सानो p, मानिसले गर्नुपर्दछ । यस बारेमा विद्धान प्रदिप गिरी भन्नुहुन्छ,“…… राजनीतिसँग उदासिन रहनु आफ्नो भाग्यसित खेलवाड गर्नु हो । राजनीति भनेको झन्डै युद्द जस्तै हुन्छ । राजनीति र युद्द भनेको एकअर्काको प्रतिरुप वा छायाँ हुन् । अर्को परिभाषामा युद्द भनेको राजनीति सफल नहुँदा गरिने अर्को माध्यम हो । राजनीति भनेको प्रत्यक्ष रुपमा आफ्नो जीत नहुँदा गरिने अर्को प्रकारको युद्द हो । ……… प्रेमबाट जस्तै राजनीतिबाट बडा ठुलो शिक्षा पाईन्छ । प्रेममा नपरेको मान्छे र राजनीतिमा नपरेको मनुवाले वास्तवमा जीवन बुझेकै हुँदैन । अब यो अलग हुन्छ कि राजनीति (Politics) काङ्रेसको गर्ने कि  घरपरिवार,/देउरान-जेठानको/छरछिमेकको (politics) को गर्ने? राजनीति नभएको ठाउँ कहाँ हुन्छ ? तँ ठुलो कि म ठुलो नभएको कहाँ हुन्छ र ?” बेलायतमा Politics गर्ने संघ संस्थाहरुः

1. नेपाल आदिवासी जनजति महासंघ (नेफिन) यूके
2. प्रवासी नेपाली एकता मञ्च (प्रस्तावित)
3. नेपाली जनसम्पर्क समिति यूके
4. संघीय नेपाली समाज यूके
5. अन्तरर्राष्ट्रिय नेपाली समाज यूके
6. प्रवासी नेपाली एकता समाज यूके
7. संघीय लिम्बुवान सामाजिक मञ्च यूके

बेलायतमा politics गर्ने संघ संस्थाहरुः

1. एनआरएएनए यूके
2. जातीय समाज यूके
3. थर समाज यूके
4. क्षेत्र समाज यूके
5. जिल्ला समाज यूके
6. बरो समाज यूके
7. पेशा समाज यूके
8. टोल समाज यूके
9. नम्बरी समाज यूके
10. वडा समाज यूके
11. साक्षर समाज यूके
12. कम-साक्षर समाज यूके
13. हाइलि-स्किल्ड समाज यूके
14. अनस्किल्ड समाज यूके

आदि … अत: तपाईं Politics गर्ने कि politics गर्ने ? मर्जी तपाईंको ।